Governance van aquathermie

De warmtetransitie zet in om voor de verwarming van huizen en koken over te schakelen van aardgas naar duurzame bronnen. Aquathermie is één van deze duurzame bronnen. Warmte uit oppervlaktewater (TEO), uit afvalwater en rioolzuivering (TEA), of uit drinkwater (TED) is te gebruiken om huizen te verwarmen. Voor steeds meer wijken is aquathermie een serieuze optie.
Betrokken overheden, vooral gemeenten en waterbeheerders, zien de potentie van aquathermie. Tegelijkertijd zijn zij nog zoekende naar de governance van aquathermie: wie heeft welke rol, wie heeft welke bevoegdheden en taken, hoe werken we samen, hoe mobiliseren we middelen (financieel, organisatorisch, personeel en kennis), hoe komen we tot besluitvorming, et cetera.

Een gemotiveerde kopgroep vanuit overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke partijen heeft de eerste ervaringen met aquathermie opgedaan. Partijen verkennen nog welke rollen hen passen in het proces en in de warmteketen (zie  figuur).

Met de eerste ervaringen groeit de behoefte om (afwegings)kaders voor aquathermie op te stellen, werkwijzen te ontwikkelen en de kopgroep uit te breiden binnen de verschillende organisaties.

In dit project zijn drie governance prototypes onderzocht: publiek bedrijf, commercieel bedrijf en maatschappelijk initiatief. Publieke en commerciële bedrijven realiseren ‘warmte’ op een effectieve en zakelijke manier. Liefst hebben zij de gehele keten van bronhouder tot leverancier in de hand, zodat zij met beperkte afhankelijkheden aan de leveringsplicht kunnen voldoen. Systemen zijn op maat ontworpen met weinig oog op doorontwikkeling of aanpassing aan andere omstandigheden zoals beschikbaar komen van meer bronnen en veranderingen in de vraag. Bij een publiek bedrijf zijn er extra sturingsmogelijkheden via het aandeelhouderschap. Commerciële bedrijven zijn vooral actief in nieuwbouwwijken, een goede businesscase is belangrijk om deel te kunnen nemen. Commerciële bedrijven moeten het vertrouwen van partners gedurende het proces verdienen. Dit imagoverschil kan ook spelen bij bewoners, die overwegen aan te sluiten, zeker omdat het gaat om een langjarig monopolie.

Maatschappelijke initiatieven zijn anders met een bewonerscollectief in de regierol. Aquathermie maakt voor hen deel uit van een breder waardenpalet dat zij willen realiseren in de wijk, waaronder duurzaamheid, leefbaarheid en sociale cohesie. Zij integreren kennis uit de maatschappij en werken vaak samen met een professionele partner (publiek of privaat bedrijf). Wanneer maatschappelijke initiatieven een warmtenet realiseren, waarborgen zij zeggenschap vanuit de bewoners en zijn er meer mogelijkheden voor de aansluiting van andere (energie)bronnen.

Aquathermie levert verdelingsvragen op voor overheden. Deze vragen gaan over de verdeling van lasten over bewoners, waaronder de positie van sociale huurders, en de verdeling van schaarse warmte, waaronder het huidige principe ‘wie eerst komt, die eerst maalt’ en het risico op ‘cherry picking’. Deze verdelingsvragen liggen bij de gemeente als lokale gebiedsautoriteit, bij de waterbeheerder als bronhouder en/of vergunningverlener. Soms liggen ze bij de provincie voor regionale opgaven. Afhankelijk van de specifieke situatie hebben deze overheden (juridisch) instrumentarium om de verdelingsvragen te beantwoorden, denk aan het ruimtelijk instrumentarium (visie, programma, verordening) en beleidsregels. Ook hebben ze de beschikking over instrumentarium dat een goede onderlinge afstemming mogelijk maakt (Omgevingswet vooral op visieniveau, Algemene wet Bestuursrecht voor de coördinatie van vergunningverlening).

Aquathermie past bij de maatschappelijke verantwoordelijkheid en kerntaken van waterbeheerders. De inzet van de eigen assets zoals rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI´s) draagt bij aan CO2-reductie. De rol in het proces van zowel gemeenten als waterbeheerders is cruciaal voor het slagen van aquathermieprojecten.

Het is van belang dat gemeenten en waterschappen een strategie en afwegingskader opstellen voor aquathermie. Liefst als onderdeel van het beleid voor de energie- en warmtetransitie ingepast in omgevingsbeleid. Het instrumentarium van de Omgevingswet biedt de mogelijkheden om dit vast te leggen. Neem in het beleid in ieder geval ambitie, organisatie en project-overstijgende kwesties op. Denk in het beleid expliciet na over het ideaalbeeld. Het ideaalbeeld bevat: tempo in de warmtetransitie, veel draagvlak bij bewoners, opbrengsten blijven voor een groot deel binnen het gebied, en belangen en aanwezige voorzieningen worden slim gekoppeld.

Het uitgangspunt voor de governance van de projecten moet zijn: doe nu geen ingrepen die het ideaalbeeld op termijn nagenoeg onmogelijk maken. Voor het geschetste ideaalbeeld betekent dit dat elk afzonderlijk project een weloverwogen krachtenbundeling van bewoners, overheden, publieke en commerciële bedrijven kent. De situatie bepaalt welke rol in het proces en in de warmteketen elke partij inneemt. Belangrijke variabelen zijn de locatie in zijn lokale en regionale context (vraag en aanbod van warmte), aanwezigheid van meekoppelmogelijkheden (zoals warmtekoude-opslagsystemen met restcapaciteit), de mogelijkheden om andere opgaven (fysiek, sociaal) te verbinden en de inzet van de betrokken partijen.

Bekijk in de projecten techniek, gebied en governance in samenhang. Zo ontwikkelt de governance van aquathermie zich gedurende de fasen:

Bepaal als gemeente en waterbeheerder afhankelijk van het project (situationeel) welke rol je in het proces en in de keten aanneemt. In veel situaties is een actieve rol in het proces (samenwerken of regievoeren) aan de orde. Denk daarbij aan: de koppeling met andere opgaven, wijken of initiatieven, zwaarwegende publieke belangen zoals verdelingsvragen, de complexiteit van de opgave in bestaand bebouwd gebied, niet sluitende businesscase en risico op toekomstige lock-ins. Besef dat de rol in het proces een stevige en meerjarige personele inzet vraagt in elk warmteproject.
Neem als waterbeheerders verantwoordelijkheid voor de kansen die eigen assets bieden voor de warmtetransitie. Zoek daarbij intensieve samenwerking met de gemeente (en provincie), die als gebiedsverantwoordelijke als eerste in aanmerking komt om als trekker van een warmte-initiatief op te treden. Overweeg als trekker op te treden als daarmee een initiatief in een proces over een drempel is te helpen. Hou als waterbeheerder oog voor de andere kerntaken en de rol als vergunningverlener.

Een actieve rol van overheden in de keten is slechts in een aantal specifieke situaties aan de orde. Dit doet zich voor bij bewonersinitiatieven met onvoldoende organisatiekracht. Overweeg dan een publiek-maatschappelijke samenwerking. In geval een overheid bronhouder is, is ook een rol als producent te overwegen. Probeer, als er concrete kansen liggen (andere of meer bronnen, bestaande initiatieven, andere wijken), de adaptiviteit vast te leggen. Als dit niet lukt, kan na grondig onderzoek, een rol in de keten overwogen worden.

Ook met het einde van de pioniersfase in zicht, zijn er nog veel dilemma’s die het realiseren van het ideaalbeeld complex maken. Voorbeelden zijn: maatwerk ontwerp versus organisch groeien, monofunctioneel versus multifunctioneel, daadkracht op korte termijn versus zorgvuldigheid op lange termijn, en publiek versus privaat. Blijf rond aquathermieprojecten met elkaar experimenteren, leren en verbeteren. Faciliteer hiervoor het sociaal leren, waarin betrokkenen van elkaar leren. Laat tegelijkertijd institutioneel leren plaatsvinden, waarbij beleid, strategie, en wet- en regelgeving meegroeit met de ervaringen in aquathermieprojecten.